Үгіт-насихат кезіндегі белгіленген нормалар
Конституцияға (83-бап) сәйкес прокуратура мемлекет атынан (заңда белгіленген шектерде және нысандарда) заңдылықтың сақталуын жоғары қадағалауды жүзеге асырады және сотта мемлекеттің мүдделерін білдіреді.
Бұл функциялардың орындалуын прокуратура органдары сайлау процесінде де қамтамасыз етеді.
Президенттің кезектен тыс сайлауын өткізу туралы жарияланған сәттен бастап прокуратура органдары сайлау науқанының барлық кезеңдеріне қатысты барлық деңгейдегі прокурорлар үшін негізгі міндеттер мен ұйымдастырушылық іс-шараларды айқындады.
Қазіргі таңда ең белсенді кезең-сайлау алдындағы үгіт басталды (ағымдағы жылдың 19 қараша сағат 00:00-де аяқталады). Оны өткізу тәртібі «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы»Конституциялық заңмен егжей-тегжейлі реттелген.
Белгіленген нормаларды сақтамау жауапкершілікке әкеп соғады.
«Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексте сайлау алдындағы үгіттің тәртібі мен шарттарын бұзғаны үшін 9 бап көзделген.
Бұл композициялар:
1) тыйым салу кезеңінде сайлау алдындағы үгітті жүргізу (102-бап – 15-тен 35 АЕК-ке дейінгі айыппұл);
2) сайлау алдындағы үгітті жүргізу құқығына кедергі жасау (103-бап-20-дан 50 АЕК-ке дейінгі айыппұл);
3) БАҚ арқылы сайлау алдындағы үгітті жүргізу шарттарын бұзу (112 — бап-20-дан 50 АЕК-ке дейінгі айыппұл).
Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы үгіт жүргізу шарттары «ҚР сайлау туралы»Конституциялық заңның 27-бабында (7-тармағы) жазылған.
Үгіт жүргізу шарттарының бұзылуына мыналар жатады:
1) сайлау науқанының бұқаралық ақпарат құралдарын біржақты жариялау, яғни сайлау алдындағы іс-шаралардың мақсаттарын, міндеттері мен нәтижелерін, сондай-ақ олармен байланысты оқиғалар мен фактілерді бұрмалау;
2) кандидаттың немесе саяси партияның ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне көрінеу нұқсан келтіретін үгіт материалдарын БАҚ жариялау, сондай-ақ теріске шығаруды тегін жариялау мүмкіндігін беруден бас тарту;
3) БАҚ кандидаттарының сөз сөйлегеннен кейін бірден сөз сөйлеуін үзу және түсініктеме беру;
4) бұқаралық ақпарат құралдарының кандидаттардың біріне эфир уақытын, баспа алаңын бөлуден бас тартуы, егер басқаларға да келісім берілсе.
Осы шарттарды бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік қарастырылған.
Сондай-ақ үгіт кезеңінде болуы мүмкін Әкімшілік құқық бұзушылықтардың басқа да құрамдарын атап өткім келеді:
4) анонимді үгіт материалдарын дайындау немесе тарату («ҚР сайлау туралы» ҚК 28-бабының 5-тармағына сәйкес барлық үгіт-насихат баспа материалдарында осы материалдарды шығарған ұйым, олардың басып шығару орны мен таралымы, тапсырыс берген тұлғалар, қандай қаражаттан төленгені туралы мәліметтер болуы тиіс), бұл ӘҚБтК-нің 113-бабы бойынша әкімшілік айыппұл салуға әкеп соғады (25 АЕК).
5) үгіт материалдарын қасақана жою, бүлдіру (114-бап-15 АЕК айыппұл);
6) сайлауға байланысты қоғамдық пікірге сауалнама жүргізу шарттарын бұзу (120-бап-10-нан 30 АЕК-ке дейінгі айыппұл);
Анықтама: сауалнама жүргізген заңды тұлғаны; сауалнамаға тапсырыс берген және оны төлеген адамдарды; сауалнама жүргізу уақытын; ақпарат жинау әдісін; сұрақтың нақты тұжырымын; сұралғандардың санын және сауалнама нәтижелерінің қателік коэффициентін көрсетпеу.
7) сайлау алдындағы үгітті жүргізу шарттарын бұзу (122-бап-20-дан 30 АЕК-ке дейінгі айыппұл);
Анықтама: «ҚР сайлау туралы» ҚК 27-бабының 4-тармағына сәйкес сайлау алдындағы үгіт-насихат материалдарын таратуға және таратуға тыйым салынады:
— мемлекеттік органдарға, жергілікті өзін-өзі басқару органдарына, сондай-ақ олардың лауазымды адамдарына, әскери қызметшілеріне, Ұлттық қауіпсіздік органдарының, құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне, судьяларға, сайлау комиссияларының мүшелеріне, діни бірлестіктерге;
— кандидаттар не олардың сенім білдірілген адамдары тіркеген журналистердің, БАҚ редакцияларының лауазымды адамдарының сайлауды БАҚ арқылы жариялауға қатысуы.
8) үгіт материалдарын орналастыру (тарихи, мәдени немесе сәулеттік құндылығы бар ескерткіштер мен басқа да объектілерде, сондай-ақ дауыс беруге арналған үй-жайда, 124-бап-25 АЕК айыппұл);
9) республикалық бюджеттен сайлау алдындағы үгіт жүргізуге бөлінген қаражатты жұмсау тәртібін бұзу (125 – бап-5 АЕК айыппұл).
Аталған барлық құқық бұзушылықтар бойынша субъектілер азаматтармен, лауазымды тұлғалармен қатар кәсіпкерлік субъектілері болып табылады. Баптардың санкцияларында 10-нан 50 АЕК-ке дейін (30-дан 153 мың теңгеге дейін) айыппұл қарастырылған.
Сайлау құқықтарына қол сұғатын осы және басқа да әкімшілік құқық бұзушылықтар бойынша істер қозғау (ӘҚБтК 101-126 – баптары) прокурордың айрықша құзыретіне жатады (ӘҚБтК 805-бабы).Істерді сот қарайды.
Бірақ азаматтар өздерінің сайлау құқығын бұзған жағдайда өз бетінше тікелей сотқа жүгіне алады (ӘҚБтК 807-бабының 1-бөлігінің 4-тармағы).
Бұл жағдайда аталған санаттағы істерді бірден (прокурордың қаулысынсыз) соттар қарайды, бірақ прокурордың қатысуыменқаралады.
Әкімшілік жауапкершілікпен қатар сайлау заңнамасын бұзғаны үшін қылмыстық жауапкершілік те қарастырылған.
Бұл сайлау құқықтарын жүзеге асыруға немесе сайлау комиссияларының жұмысына кедергі келтіруге қатысты (ҚК — нің 150-бабы-түзеу жұмыстарын, бас бостандығын шектеуді қоса алғанда, 100 АЕК айыппұлдан 4 жылға дейін бас бостандығынан айыруға дейін).
Екінші құрам – сайлау құжаттарын бұрмалау немесе дауыстарды дұрыс есептемеу (ҚК — нің 151-бабы — 4 мың АЕК/шектеу немесе 4 жылға дейін бас бостандығынан айыру мөлшерінде айыппұл салу не түзеу жұмыстары).
Қазіргі уақытта осы сайлау науқаны құқықтық өрісте өтіп жатыр.
Сайлау науқанын жүргізудің заңдылығын одан әрі қамтамасыз ету үшін прокурорлар мемлекеттік және құқық қорғау органдарымен, сондай-ақ сайлау комиссияларымен тығыз қарым-қатынас орнатты.
Әрбір бұзушылық фактісі бойынша заңдарда көзделген барлық құқықтық шаралар қабылданатын болады.
Н.М.Әбдіров,
Жамбыл облысының прокуроры